Nang magising si Juli ay madilim pa at nagtitilaukan ang mga tandang. Naisip niyang ginawa nang Birhen ang himala. Bumangon siya, nag-antanda, umusal ng pang-umagang panalangin, at walang ingay na lumabas ng kanyang silid. Walang nangyaring himala! Ang tangi niyang nakita sa paanan ng Birhen ay ang sulat ng kanyang ama na humihinging limandaang pisong pantubos dito.
Walang magagawa si Juli kundi ang umalis. Natutulog pa ang kanyang ingkong, kaya nagluto siya ng salabat. Kataka-taka! Kalmado siya, hindi tulad ng nagdaang gabi na balisa. Ibig pa nga niyang matawa. Hindi naman malayo ang kanyang pupuntahan, makadadalaw siya sa kanyang ingkong tuwing makalawa at alam niyang matagal-tagal nang batid ni Basilio ang sinapit ng kanyang ama.
“Kapag doktor na ako at mag-asawa na tayo, di na kailangan ng iyong ama ang kanyang lupain,” alo sa kanya ni Basilio at kinagalitan niya ang sarili dahil sa kanyang pananangis kagabi.
Nasalat niya ang agnos, hinagkan iyon ngunit agad nangamba na siya ay mahawa dahil ang brilyante’t esmeraldang alahas ay galing sa isang ketongin. Kung magkagayon, naisip niya, hindi na siya makakasal kay Basilio.
Maliwanag na, nakaupo ang kanyang ingkong sa isang sulok, pinagmamasdan ang kanyang paghahanda sa pag-alis. Binuhat niya ang tampiping naglalaman ng kanyang mga damit, saka nakangiting nagmano sa kanyang ingkong. Walang imik na binasbasan siya nito.
“Pagbalik ni ama, sabihin ninyong nakapasok din ako sa kolehiyo. Nagsasalita ng Espanyol ang amo ko at iyon ang pinakamurang kolehiyo na nakita ko, ibig niyang pabirong sabihin sa kanyang ingkong.
Ngunit namuo na ang luha sa mga mata ng matanda, kaya sinunong na niya ang tampipi at mabilis na nanaog. Masaya ang taguktok ng kanyang mga tsinelas sa mga baitang na kahoy, ngunit nang malayo na, lumingon siya sa dakong kinaroroonan ng kanilang bahay na ngayo’ y pinaglahuan ng mga huling pangarap ng kanyang kabataan at ng mga unang minimithi ng kanyang pagdadalaga; mapanglaw, nag-iisa, pinabayaan, may mga bintanang kalahati ang pagkakasara, walang tao, at parang madilim na mga mata ng patay. Narinig niya ang kaluskos ng mga kawayang sa pagyuko sa bugso ng hanging-umaga ay waring nagsasabing “paalam”; napatigil siya, lumuluhang napaupo sa isang buwal na puno sa tabi ng daan, at buong lungkot na nanangis.
Mataas na ang araw at matagal nang nakaalis si Juli. Sa pagkakadungaw sa bintana, natatanaw ni Tandang Selo ang mga taong nakabihis-pamista para makinig ng misa mayor sa bayan. Halos lahat ay may kilik o akay na mga batang lalaki at babae na bihis na bihis din.
Para sa mga bata ang Pasko sa Pilipinas. Ngunit kung tatanungin ang mga ito, mababatid na takot sila rito. Sila’ y maagang ginigising, pinupunasan, binibihisan, at sinusuotan ng lahat ng bago at mahal: maikling botang seda, sumbrerong malapad, baro na seda, lana, o pelus, at sinasabitan ng eskapularyo na may ebanghelyo ni San Juan. Isang oras ang mga ito sa misa mayor, pinagtitiis sa init at singaw ng nagsisiksikang mga tao na kung hindi nagrorosaryo ay kailangang tahimik o tulog. Kung naglilikot at nadudumihan ang mga suot na damit, kukurutin o sasawayin ang mga ito, kaya naman mas masaya at sabik ang mga ito sa mga luma’t pang-araw-araw na damit at tutol sa mga damit na maraming burda.
Pagkatapos ng misa, dumadalaw ang mga ito sa bahay ng mga kamag-anak upang magmano, saka inaasahang magsasayaw, kakanta, at bibigkas ng lahat ng nakatutuwang kayang gawin, sa gusto man nila o hindi; at muli, kukurutin at kagagalitan kapag ang ginawa ay ang mga sariling kagustuhan. Inaabutan ng pera ang mga ito ng mga kamag-anak na kinukuha naman ng mga magulang at hindi na nakikita pa ng mga bata…. Bakas ng mga kurot, pagod, at impatso ang napapala ng mga ito dahil sa kakakain ng matamis at biskotso sa tahanan ng mabubuting kamag-anak.
Kapag pista, ang mga may-edad na nabubuhay nang mag-isa ay dumadala rin sa kanilang mga magulang at tiyuhin, lumuluhod sa isang paa at bumabati ng “Maligayang Pasko.” Ang aginaldo ng mga ito y isang minatamis, isang prutas, isang baso ng tubig, o kahit na anong munting regalo.
Nalungkot si Tandang Selo. Wala siyang regalo mula kanina at hindi man lamang siya binati ng maligayang Pasko ni Juli bago ito umalis. Dumating naman ang mga kamag-anak niya, dala ang mga anak nito. Ngunit nagtaka siya-hindi na siya makabigkas kahit isang salita. Hinawakan niya ang kanyang lalamunan, umiling-iling, saka muling nagtangkang magsalita, ngunit walang nangyari. Tinangka niyang tumawa, ngunit nangatal lamang ang kanyang mga labi. At isang di-makilalang tunog ang napalabas niya sa kanyang bibig. Gulilat na nagkatinginan ang mga babaeng kamag-anak. “Pipi! Pipi!” hilakbot na sigaw ng mga ito.
Alam mo ba?
- Isang paraan ng pagpapahayag natin ng paggalang na namana sa mga Espanyol ay ang pagmamano, na ginagawa noong una sa pamamagitan ng paghalik sa kamay ng matatanda. Ang mano ay salitang Espanyol na ang kahulugan ay “kamay.” Ginamit ang isang pangngalan at naging pandiwa matapos dagdagan ng panlapi. Sa kabilang dako, maaaring mabanggit ang terminong beso-beso, na isa pang uri ng paggalang ng kabataan sa mga magulang o kamag-anak. Ito rin ay paraan ng pagbati sa mga malapit na kaibigan. Ang beso ay salitang Espanyol na ang kahulugan ay “halik.”
- Samantala, gumamit muli ang may-akda ng mga terminong Tagalog, gaya ng makikita sa mga sumusunod na hinangong pangungusap mula sa isang reproduksyon ng orihinal ng akda.
- Levantose, se persigno, rezo …. y salio al batalan…
- Viendo que su abuelo no movia, le creyo dormido, e hizo el salabat del desayuno.
At ang kahulugan sa wikang Filipino ay ganito:
- Bumangon siya, nagkrus, nagdasal . .. at nagtungo sa batalan.
- Nang makitang hindi kumikilos ang kanyang lolo, inisip niyang natutulog ito, at nagluto siya ng salabat para sa almusal.
Pinaghanguan: El Filibusterismo Efren R. Abueg at Magdalena C. Sayas